Heildræn heilsufræði
Á síðastliðnum tveimur áratugum hefur átt sér stað víðtæk endurskoðun á ýmsum þáttum heilbrigðismála nútímans. Ein af mörgum afleiðingum þessa endurmats er stefna innan heilsufræðinnar sem nefnd hefur verið heildræn heilsufræði (holistic health). Innan vébanda hennar má finna margvíslegar lækningaraðferðir af ólíkum uppruna, sumar ævafornar. Nálastungulækningar, heilun, dáleiðsla, lífefli, makróbíótik, nudd, tónlistarlækningar, Alexandertækni, slökun og Gestalt-sálarfræði eru dæmi um lækningaleiðir innan ramma heildrænnar heilsufræði.
Eitt af einkennum vestrænnar læknisfræði er sú grundvallarskoðun eða trú að hugur mannsins og líkami séu á einhvern hátt aðskilin fyrirbæri. Talsmenn heildrænnar heilsufræði hafna þessu viðhorfi og líta á manninn sem samverkandi heild huga, líkama, tilfinninga og andlegra þátta. Þeir álíta að orsaka sjúkdóma sé ekki einvörðungu að leita í vefjum eða sýklum líkamans heldur einnig í tilfinningalífi, hugafari og félagslegu umhverfi einstaklingsins. Vitað er að stór hluti af sjúkdómum samtímans á sér sállíkamlegar orsakir. Sumir vísindamenn vilja staðhæfa að 90 prósent af algengustu sjúkdómum megi rekja til sálrænna þátta.
Leiðir til sjálfslækninga
Heildræn heilsufræði kennir að aukning alls konar sálrænna og líkamlegra sjúkdóma standi að hluta til í sambandi við hraða og streitu lifnaðarhátta í menningu nútímans. Þá er ekki eingöngu átt við óheilbrigða lifnaðarhætti hvað varðar skort á útiveru, hollu fæði og hreyfingarleysi heldur einnig tilfinningalega og félagslega þætti. Vöntun á ást, mannlegri hlýju og góðum félagslegum tengslum getur þannig leitt til líkamlegra sjúkdómseinkenna. Heildræn heilsufræði bendir á að áhrifamáttur hugans til lækninga hafi lítið sem ekkert verið notaður. Hún telur að möguleikar mannsins í þá veru að hafa áhrif á eigin bata séu meiri en margir sjúklingar geri sér grein fyrir.
Þeir sem starfa á sviði heildrænna lækninga álíta að leggja þurfi meiri áherslu á að fyrirbyggja sjúkdóma og leita orsaka þeirra fremur en að fást eingöngu við sjúkdómseinkennin þegar þau koma fram. Ýmsir sem starfa á þessum vettvangi leggja einnig til að tryggja beri ekki aðeins almenna heilbrigði heldur efla það sem nefnt hefur verið ofurheilbrigði (meta health). Þetta þýðir að farið er handan við almenna heilbrigði með því að styrkja stöðugt heilsuna með til dæmis líkamsrækt, iðkun lífeflisæfinga, hugleiðslu eða öðrum sálvaxtarleiðum. Sumir kenna sjúklingum sínum aðferðir til sjálfslækninga.
Annað sem einkennir þessa nýju heilsufræði er víðsýni gagnvart lækningaraðferðum annarra menningarsamfélaga. Ýmsir frammámenn innan hennar beita ekki aðeins fimm þúsund ára gömlum nálastungulækningum Forn-Kínverja eða aðferðum úr jóga heldur leita jafnframt í smiðju til töfralækna frumbyggja Ástralíu eða indíána Norður-Ameríku. Föstur og heilun með hjálp kristalla eru dæmi um lækningaraðferðir af þessu tagi.
Náttúrulyf
Margir sem aðhyllast heildræna stefnu í heilbrigðismálum telja farsælast að nota jurtalyf og aðrar náttúrlegar aðferðir við meðhöndlun sjúkdóma. Þó skal tekið fram að hér er alls ekki um öfgastefnu að ræða sem útilokar venjuleg lyf eða aðrar hefðbundnar læknisaðferðir yfirhöfuð. Læknar og aðrir aðilar heilbrigðisstéttanna, sem aðhyllast þessa stefnu, nota báðar aðferðir jöfnum höndum eftir því hvað á við hverju sinni. Þeir gagnrýna hins vegar ýmsa öfugþróun í heilbrigðiskerfinu eins og náin tengsl lækna við lyfjaframleiðendur, gegndarlausa lyfjanotkun og ómanneskjulega þætti í stjórnun nútímasjúkrahúsa.
Eitt af alvarlegustu vandamálum læknisfræðinnar
eru svonefndir íatrogenískir sjúkdómar
sem stafa beinlínis af rangri meðhöndlun lækna. Hér
er um að ræða ranga lyfjagjöf, aukaverkanir lyfja eða
annarrar meðferðar og mistök í skurðlækningum.
Athuganir hafa jafnframt leit í ljós að dvöl á
sjúkrahúsum getur í sumum tilvikum beinlínis
haft neikvæð áhrif á heilsu manna. Það
eru þessir neikvæðu þættir í heilbrigðiskerfinu
sem talsmenn heildrænnar heilsufræði telja að þurfi
breytingar við.
Heildrænar lækningar
Hér verður getið nokkurra aðferða sem flokkast
undir heildræna heilsufræði. Sumar þeirra eru ekki
eingöngu notaðar til lækninga heldur stundaðar af heilbrigðu
fólki sem vill vaxa frá takmörkunum sínum í
átt til birtingar hæfileika sinna og möguleika. Talsmenn
heildrænnar heilsufræði segja að í hverjum manni
séu að verki öfl sem miða að vitundaropnun og sálrænum
þroska. Listin felst einfaldlega í því að
finna þessa sjálfkvæmu framvindu og ná tökum
á henni til að geta meðvitað hjálpað henni
í þá átt sem hún vill fara.
Alexandertæknin
Andleg og líkamleg velferð okkar er að miklu leyti háð
því hvernig vð notum eða misnotum líkamann.
Slæm líkamsstelling eða röng beiting vöðvakerfisins
getur verið meginástæðan fyrir mörgum kvillum
eins og til dæmis bakveiki, liðagigt, höfuðverk og streitu.
Á fullorðnisárum hafa margir tamið sér óheppilega
líkamsstöðu sem veldur sálrænni og líkamlegri
þreytu. Við höfum tilhneigingu til að skapa misræmi
í líkamanum. Margir fetta til dæmis bakið, sveigja
hálsinn fram, lyfta öxlum eða beita líkamanum á
annan hátt óeðlilega. Öll getum við séð
muninn á líkamlegum yndisþokka heilbrigðs barns
sem hreyfir sig án áreynslu og fullorðnum mann sem gengur
lotinn í baki.
Alexandertæknin er kennd við upphafsmann hennar, F. M. Alexander.
Hann var leikari að atvinnu og var uppi á fyrri hluta þessarar
aldar. Alexander þróaði þessa leiðréttingaraðferð
sem svar við alvarlegum sjúkdómi sem hann átti
í höggi við. Aðferðin byggist á þeirri
uppgötvun að misræmi í stöðu höfuðsins,
hálsins og axlanna (sem er nær undantekningarlaust einkenni
nútímamannsins) veldur misbeitingu alls vöðvakerfisins.
Alexandertæknin er sniðin til þess að kenna fólki
að nota líkamann á betri og meðvitaðri hátt.
Þetta þýðir meðvitund um hvernig við notum
líkamann þegar við stöndum, sitjum, göngum,
hlaupum, bæði í leik og starfi. Meginmarkmið leiðbeinanda
í Alexandertækninni er að gefa nemandanum endurtekna tilfinningu
fyrir því í hverju góð beiting líkamans
felst. Þannig má smám saman venja vöðvakerfið
á að starfa á eðlilegri máta.
Alexandertæknin nýtur mikilla vinsælda víða
um heim, ekki síst meðal leikara og tónlistarfólks.
Hún er í mörgum tilfellum orðin fastur liður
í menntun sumra leikara og tónlistarmanna á Vesturlöndum.
Þegar Nikolaas Tinbergen fékk nóbelsverðlaun í
læknisfræði árið 1973 fjallaði hann um Alexanderaðferðina
í ræðu sem hann hélt við það tækifæri.
Tinbergen fullyrti að með Alexanderaðferðinni væri
hægt að lækna of háan blóðþrýsting,
svefntruflanir, andarteppu, draga verulega úr vöðvagigt,
mígreni og ráða bót á kynlífstruflunum.
Hann skýrði einnig frá því að Alexandertæknin
væri hjálpleg við þunglyndi og hefði almennt
bætandi áhrif á geðástand og tilfinningalíf.
Alexanderaðferðin er sögð hjálpa fólki við
að losna úr viðjum vöðvaspennu. Hún bætir
líkamsstellingu einstaklingsins og eykur þannig fegurð
og samhæfingu líkamans.
Betri sjón án gleraugna
Árið 1919 kom út í Bandaríkjunum bók
sem ber heitið "Better Eyesight Without Glasses" og er eftir
bandaríska augnlækninn W. H. Bates. Þessi bók
olli miklu fjaðrafoki meðal augnlækna og gleraugnasala því
höfundurinn hélt því fram að hægt væri
að lækna bæði nærsýni, fjarsýni
og sjónskeggju með daglegri iðkun vissra augnæfinga.
Dr. Bates gat jafnframt sýnt fram á gildi kenninga sinna
með því að benda á fjöldann allan af einstaklingum
sem höfðu undir handleiðslu hans náð þeim
árangri að þurfa ekki lengur að nota gleraugu eða
í það minnsta minnkað notkun þeirra verulega.
Síðan hafa þúsundir einstaklinga um heim allan
staðfest kenningar hans með því að bæta
sjón sína á náttúrlegan hátt
með einföldum en áhrifaríkum augnæfingum.
Vísindalegar rannsóknir í Bandaríkjunum hafa
ennfremur rennt stoðum undir uppgötvanir hans. Þrátt
fyrir að þetta augnæfingakerfi hafi verið við lýði
í rúmlega sjötíu ár benda augnlæknar
viðskiptavinum sínum ennþá á gleraugu eins
og ekkert annað sé til úrbóta. Þannig gera
þeir í sumum tilvikum ógagn, einkum þegar um
er að ræða ungt fólk sem hefur góða möguleika
á að þjálfa augun til betri sjónar.
Síðan W.H. Bates kynnti fyrst augnæfingar sínar
hafa þær verið endurbættar á ýmsa vegu
og öðrum æfingum bætt við sem taka ekki eingöngu
til augnanna heldur alls líkamans. Þannig notar til dæmis
bandaríski sálfræðingurinn Charles Kelley ýmsar
aðferðir úr lífeflissálfræði Wilhelms
Reich, sem miða að því að draga úr vöðvaspennu,
dýpka öndunina og tjá innibyrgðar tilfinningar.
Kelley heldur því fram að orsaka augntruflanna sé
að leita í bældum tilfinningum úr bernsku. Samkvæmt
reynslu hans tengist innibyrgður ótti fjarsýni en hamin
reiði þeim einstaklingum er þjást af nærsýni.
Kelley hefur einnig bent á hvernig ýmis önnur skapgerðareinkenni
og vöðvabynja, eins og til dæmis ákveðin beiting
háls og höfuðs og sálræn úrvinnsla
í bernsku, einkenni þá einstaklinga sem eiga við
fjarsýni og nærsýni að stríða.
Tónlistarlækningar
Tónlist er annað og meira en afþreying. Hún
er bæði mótandi og líknandi. Hún er ein
sú elsta list - mystísk og nærfærin í
senn - er leiðir til friðar. Tónlist er vísindi geðhrifa,
stjórn geðshræringa, beitt við trúarlegar athafnir
og jafnan mikil stoð á andlegri þroskabraut. Við andlega
iðkun hefur tónlist löngum verið beitt sem leið
til sjálfþekkingar. Hljómlistin hrífur mann
á marga vegu og í ýmsar áttir - ýmist
hvetjandi eða letjandi. Geðlæknar, sálfræðingar
og aðrir sem vinna á sviði heilbrigðismála hafa
á síðustu árum fengið vaxandi áhuga
á lækningamætti hljómlistar. Vísindamenn
hafa leitt í ljós að lífleg tónlist eykur
blóðstreymi til heilans. Einnig er ljóst að tónlist
getur haft áhrif á hvaða rafbylgjur heilinn framleiðir,
geðsveiflur og tilfinningalega upplifun. Samkvæmt þessu
er ekki ólíklegt að tónlist geti breytt vitunarástandi
með verkunum á hinu líffræðilega sviði.
Ein af þeim sem reynt hafa að kanna á kerfisbundinn hátt
samband tónlistar og breytts vitundarástands er Helen Bonny
er starfar í Baltimore í Bandaríkjunum. Hún
byggir athuganir sínar á meginreglum tónlistarlækninga
(að tónlist geti verkað á skap og vitund) en tengir
þær uppgötvunum hinnar yfirpersónulegu sálarfræði
(transpersonal psychology). Bonny lætur fólk slaka á
og hlusta á sérstaklega valda klassíska hljómlist
og með aðstoð hennar framkallar það ímyndaðan
hugarheim. Fólkinu er kennt að ímynda sér senu
eða jafnvel ferðalag. Stýrð ímyndun af þessu
getur verkað mjög bætandi og kallað fram hrifningarástand.
Helen Bonny hefur í rannsóknarsrarfi sínu þróað
mismunandi tónlistardagskrá sem hver hefur um sig miðað
að því að leysa úr læðingi ákveðnar
tegundir sálrænnar reynslu. Þar á meðal má
nefna tónlist til þess að auðga ímyndunaraflið,
til að vekja jákvæðar tilfinningar, til tilfinningarlegrar
útrásar, huggandi tónlist, háleita tónlist
ogfleira. Sumir sem tekið hafa þátt í þessum
æfingum segja að tónlistin hafi framkallað sálfarir
- þeir hafi svifið út úr líkamanum - jafnvel
"samruna við guðdóminn", "alheimsvitundarástand"
eða annars konar reynslu sem heyrir undir yfirskilvitlega eða trúarlega
upplifun.
Heilun
Ef litið er á sögu mannkynsins má finna mörg
dæmi um að einhvers konar andlegar lækningar hafi verið
stundaðar á öllum tímum meðal flestra þjóða.
Þó að læknavísindum samtímans hafi
fleytt mikið fram frá því sem áður var
eru enn til einstaklingar sem leggja fyrir sig dulrænar lækningar,
oft með ótrúlegum árangri. Þessi læknendur
störfuðu lengst af í kyrrþey til þess að
verða ekki fyrir aðkasti þeirra sem töldu iðju þeirra
tóma vitleysu og einbert kukl. Ótvíræður
árangur dulrænna lækninga verður hins vegar ekki
skýrður með þessu móti og hefur vakið áhuga
ýmissa vísindamanna sem hafa í sívaxandi mæli
leitað skýringa á þessu fyrirbæri með
rannsóknum og tilraunum. Enginn haldbær skýring hefur
enn sem komið er fundist en árangur andlegra lækninga
í jafnvel erfiðum sjúkdómstilfellum verður
hins vegar ekki dregin í efa.
Nudd
Nudd í heilsuræktarskyni fyrirfinnst í sérhverri
menningu sem viðtekinn þáttur í heilsuvernd. Hippókrates,
faðir vestrænnar lyfjafræði, áleit nudd skipta
höfuðmáli í sérhverju heilbrigðiskerfi.
Einnig hrósuðu Gallilíumenn og Rómverjar óspart
gagnsemi nuddsins. Sænskt nudd er fyrsta kerfisbundna nuddaðferðin
sem þróuð var á Vesturlöndum. Þessi
nuddaðferð var upprunalega þróuð af sænskum
skylmingameistara á seinni hluta 18. aldar. Það byggir
á nuddi, sem stundað var af evrópsku alþýðufólki,
austrænum aðferðum frá botni Miðjarðarhafs
og ört vaxandi þekkingu á líffærafræði
og lífeðlisfræði á þessum tíma.
Í sænsku nuddi er hver einstök meðhöndlun álitin
hafa sín sérstöku áhrif. Eitt meginmarkmið
þessarar aðferðar er að losa um súrefnissnautt
blóð og eiturefni sem safnast hafa þar fyrir. Þannig
eykur nuddið hringrás blóðsins og hreinsar innri
líffæri án þess að auka álag á
hjartað. Það losar um strengdar sinar og spennta vöðva
líkamans. Sænskt nudd örvar einnig efnaskipti líkamans
á sama tíma og það hefur slakandi áhrif
á taugakerfið.
Blómameðul Bachs
Meðal þeirra aðferða er flokkast undir heildræna
heilsufræði eru blómameðul Bachs (Bach Flower Remedies).
Upphafsmaður þessara jurtalækninga var breski læknirinn
Edward Bach. Dr. Bach varð fyrir vonbrigðum með vestrænar
háskólalækningar því að hann vildi
geta fundið og fjarlægt orsök sjúkdómsins
í stað þess að blína eingöngu á
sjúkdómseinkennin. Í leit sinni að grunnorsök
sjúkdóma tók hann að athuga tengsl tilfinningalífs,
hugarástands og líkamlegra kvilla. Hann varð sannfærður
um að orsakir algengustu veikinda væru oftar en ekki tilfinningalegs
eðlis. Bach fór að leita að aðferðum til að
lækna meinsemdir sem spruttu úr dýpri jarðveg sálarlífsins.
Í upphafi notaði hann hómópatalyf en var ekki
alls kostar ánægður með árangurinn.
Þegar hér var komið sögu hafði dr. Bach þróað
með sér hæfileikann til að skynja orkusvið, bæði
plantna, manna og dýra. Honum flaug í hug hvort ekki væri
hægt að nota þessa gáfu til þess að finna
jurtir sem hefðu læknandi eiginleika. Hann uppgötvaði
að með því að halda hendinni yfir blómi
gat hann sagt til um úr hvaða neikvæðu tilfinningaafstöðu
blómið gæti bætt. Með tímanum valdi dr.
Bach þrjátíu og átta mismunandi sem hann taldi
að nota mætti í þessum tilgangi. Blómin voru
lögð í skál og látin standa í sólarljósi
í nokkrar klukkustundir. Sólarljósið flutti lífsorku
blómanna yfir í vatnið sem síðan var notað
til að meðhöndla neikvæða þætti sálarlífsins.
Dr. Bach sagði um uppruna sjúkdóma:
,,Sjúkdómur er í sjálfu sér afleiðing átaka milli sálar og huga - á meðan sál okkar og persónuleiki hljóma saman er allt ljúft og friðsælt, hamingja og heilbrigði. Það er ekki fyrr en persónuleiki okkar er tældur burt af brautinni sem sálin hefur markað honum, annaðhvort af heimsins fýsnum eða með fortölum annarra, sem átökin upphefjast."
Blómameðul Bachs virðast stuðla að því
að dulin tilfinningaleg spenna komi upp á yfirborðið.
Fólki er gert kleift að upplifa rætur vandans og láta
þannig af sjúkdómseinkennunum.
Lífeflissálfræði
Því uppeldi sem margir hljóta fylgir oft bæling
á tilfinningum sem ekki er hægt að gefa lausan tauminn.
Þetta hefur jafnframt slæm áhrif á líkamann
því vöðvakerfið er oft notað sem hemlakerfi
til að stöðva framrás tilfinninga. Með því
að hemja öndunina og spenna vöðva, sem hafa mest með
tjáningu tilfinninga að gera, er hægt að byrgja þær
inni, oftast á kosnað heilbrigði og hamingju. Hvorki slökun
né almenn jógaiðkun getur bætt úr þessu
því þær aðferðir grafa ekki upp rætur
vandans, sem liggja í bernskureynslu einstaklings, samskiptum innan
fjöldskyldunnar og ómeðvitaðri tilfinningaspennu. Það
þarf að leyfa hinum bældu tilfinningum að streyma hindrunarlaust
upp á yfirborðið.
Austurríski geðlæknirinn Wilhelm
Reich þróaði gagnmerkt sállækninga- og
sálþróunarkerfi sem gerði einmitt þetta.
Með sérstökum hreyfingum, nuddi, öndun o.fl. sýndi
hann hvernig hægt var að losa um djúpstæða vöðvaspennu
og stuðla að útrás innibyrgðra tilfinningu. Eftir
dauða Reich þróuðu samstarfsmenn hans og ýmsir
lærisveinar kenningar hans og aðferðir í ýmsar
áttir undir ýmsum nöfnum. Meðal þeirra fremstu
má nefna Alexander Lowen, höfund líforkulækninga
(Bioenergetic Theraphy), Charles Kelley sem er höfundur Radix,
David Boadella sem nefnir aðferðir sínar lífheildun
(Biosynthesis), Stanley Keleman og John Pierrakos. Það sem þessir
menn hafa þegið frá Wilhelm Reich er meðal annars
áherslu á samverkun sálar og líkama og tengsl
hinnar líffræðilegu orku við líkamsástand
og tilfinningaleg viðbrögð.
Flestir þeirra hafa, ólíkt Reich, hins vegar unnið
með hópa og notfært sér þannig möguleika
venjulegs fólks til að hafa jákvæð áhrif
á hvert annað. Þeir hafa ýmist hafnað eða
fært út landamæri hins læknisfræðilega
líkans sem notar hugtök eins og ,,sérfræðingur"
og ,,sjúklingur" og gerir skýran greinarmun á
því sem talið er ,,heilbrigt" og ,,sjúklegt".
Þess í stað hafa þeir orðið fyrir áhrifum
frá mannhyggjusálfræðinni (humanistic psychology)
sem leitar handan við þyrrking og áhugaleysi hefðbundinnar
sálfræði, að leiðum og aðferðum til að
virkja þá geysilegu möguleika er að búa með
manninum. Spurn hennar um hið rétta eðli mannsins leitar
ekki svara í töflum, línuritum og véltækni
heldur byggist á rannsóknum á sálrænum
eiginleikum og þörfum sem gera manninn einstæðan meðal
lífvera.
Lífeflissálfræðin, sem er samheiti yfir þær
sállíkamlegu aðferðir sem vaxið hafa upp úr
verkum og starfi Wilhelms Reich, tekur þess vegna ekki eingöngu
veikt fólk til meðferðar heldur ýmsa sem finnst þeir
þurfa að kynnast sjálfum sér betur. Í formi
námskeiða fyrir eðlilegt fólk er unnið með
ýmsar aðferðir sem miða að því að
veita bældum tilfinningum jákvæða útrás,
auka sjálfskennd samfara líkamlegri vellíðan.
Námskeiðin æfa fólk í því að
tjá sig af hreinskilni og geta aukið innsýn þátttakenda
í eigið sálarlíf. Enginn skyldi þó
halda að slík námskeið leysi allan vanda heldur ber
að skoða þau eins og tilveruna yfirleitt sem skref í
átt að meiri þroska.