Helsta gįfa seišandans fólst ķ žvķ aš geta aš vild valdiš grundvallarbreytingum į vitundarįstandi sķnu. Hér er ekki įtt viš koma sjįlfum sér ķ einhvers konar ,,leišslu" žar sem venjulegrar dagvitundar nżtur ekki lengur viš, heldur öllu frekar ljśka upp dyrum aš dżpri vitundarsvišum hugans. Seišmašurinn virtist geta stigiš śr heimi hlutveruleikans inn ķ ,,ašskilinn veruleika" og innt žar af hendi blessunarrķkt starf fyrir mešbręšur sķna og samfélagiš ķ heild. Žeir seišmenn, sem enn starfa og lifa į okkar tķmum, fullyrša aš į žeirri stund sé vitundin ekki lengur fangi ķ völundarhśsi efnisheimsins heldur žįtttakandi ķ langtum yfirgripsmeiri heimi andlegs veruleika.

Markmiš seišsins var žvķ aš vķkka śt vitundarįstand seišandans og koma honum ķ gagngert samband viš ašrar vķddir eša heima veruleikans. Žessir heimar voru mismargir og ekki alltaf sambęrilegir aš gerš mešal hinna żmsu žjóša en įttu žaš sameiginlegt aš žar ólu aldur sinn hulišsverur og vęttir nįttśrunnar sem seišmašurinn fékk lišveislu frį.

Seišmögnun fól oft ķ sér kvešanda mikinn, söng eša skręki sem voru stundum žess ešlis aš ekki žótti eftir hafandi. Seištrumban er žó mikilvęgasta verkfęri seišmannsins. Hśn gengur aš erfšum og vex mįttur hennar meš aldrinum. Seištrumban er yfirleitt sporöskjulaga meš žremur hólfum. Hólfin įttu aš tįkna anda himins, anda jaršar og anda mannsins sjįlfs. Trumban er skreytt myndtįknum og er notuš til spįsagna. Hlekkir śr eirkešju voru žį lįtnir į trommuna. Žegar slegiš var į hana fęršust mįlmhringirnir ķ įkvešna afstöšu gagnvart tįknunum og var žaš trś manna aš seišmašurinn gęti śt frį stašsetningu žeirra skyggnst inn ķ framtķšina.

Einnig žekktist aš notuš vęru önnur hljóšfęri en tromma, t.d. hringlur, hrossabrestur og jafnvel strengjahljóšfęri. Var žį įvallt leikin sķendurtekin hrynjandi sömu tóna. Vķša žekktist aš seišandinn syngi einn en einnig var algengt aš fólk umhverfis seišmanninn (konuna) syngi til aš koma seišandanum ķ sjįlfgleymi. Samfelld og kraftmikil öndun undir sjįlfrįšri stjórn (svonefnd lķföndun) var einnig notuš til aš magna lķkamann og skerpa vitundina.

Vķsindamenn hafa į sķšustu įrum rannsakaš trumbuslįtt seišmanna og žęr breytingar sem hann veldur į vitundarlķfi fólks. Athuganir žeirra gefa ótvķrętt til kynna aš trumbuslįtturinn hafi afgerandi įhrif į mištaugarkerfiš. Męlingar meš heilarafrita (EGG) sżna aš sķendurtekin hrynjandi seištrumbunar eykur framleišslu heilans į Žeta-bylgjum. Žeta-bylgjur eru meš orkumestu rafbylgjum heilans. Auk delta-bylgna hafa žęr hęgustu sveiflutķšni heilabylgna og koma einkum fram ķ svefnhöfga og draumum. Vitundarįstand seišmannsins lķkist žó ekki svefni žar sem seišmašurinn er vökull og hefur fullkomna stjórn į hugarįstandi sķnu. Vķsindamenn įlykta žvķ aš hér sé um sérstakt vitundarįstand aš ręša. Trumbuslįtturinn viršist opna fyrir tilteknum svišum hugans žó aš seišandinn haldi samhliša fullri mešvitund og starfi į višunandi hįtt į bįšum svišum. Seišmenn segja sjįlfir aš seištrumban geri žeim kleift aš berast inn ķ ašra heima žar sem endurreist nżtt sjįlf tekur til starfa.

Einnig žekktist aš notuš vęru önnur hljóšfęri en tromma, til dęmis hringlur, hrossabrestur og jafnvel strengjahljóšfęri. Var žį įvallt leikinn sķendurtekinn hrynjandi sömu tóna. Vķša žekkist aš seišandinn syngi einn en einnig var algengt aš fólk umhverfis seišmanninn (konuna) syngi til aš koma seišandanum ķ sjįlfgleymi. Samfelld og kraftmikil öndun undir sjįlfrįši stjórn (nefnd lķföndun į okkar dögum) var einnig talsvert notuš til žess aš magna lķkamann og skerpa vitundina.

Notkun żmissa sįlręnna lyfja fór oft fram samhliša seišnum. Vitaš er aš Samar og Sķberķubśar notušu mikiš ,,amanita muscaria", eša berserkjasveppinn eins og hann er kallašur į ķslensku. Annar sveppur sem neytt var ķ sama tilgangi og vex į noršlęgum slóšum er pešsveppurinn (psilocybin). Indķįnar ķ Mexķkó nefndu pešsveppinn töfrasvepp og var hann įlitinn heilagur vegna įhrifa sinna. Indķįnaflokkar Sušur-Amerķku notušu mörg önnur skynbreytandi efni, žar į mešal peyote (kaktus sem meskalķn er unniš śr) jimson-gras, datura og żmsar ašrar tegundir sveppa. Vitaš er aš spįprestar Skżža öndušu aš sér reyk af glóšhitušum hassklumpi įšur en žeir gengu til frétta.

Neysla į kannabis er einnig žekkt ķ tengslum viš hugtęknilega iškun jóga og ķ Vedunum, ęvafornum helgiritum Indverja, er minnst į lyfiš soma sem mikil helgi hvķldi yfir. Žess skal žó getiš aš notkun sįlhrifalyfja mešal seišmanna er alls ekki algild og engan veginn forsenda fyrir žvķ starfi sem žeir inna af hendi. Indķįnar ķ Noršur-Amerķku og sęringamenn inśķta notušu til dęmis ekki jurtir af žessu tagi. Žar sem notkun žeirra žekktist voru žęr taldar mikilvęgur žįttur ķ helgiathöfnum žjóšflokksins. Jurtirnar voru įlitnar ginnhelgar. Žęr voru aldrei notašar sem vķmugjafar eins og žvķ mišur er algengt nś į dögum.

Helsta stoš seišmannsins er mįttardżriš. Seišmenn trśa žvķ aš veikindi stafi yfirleitt af žvķ aš viškomandi persóna hafi glataš verndaranda sķnum og žess vegna sé naušsynlegt aš endurheimta hann eša verša sér śti um annan. Til žess aš svo megi verša tekur seišmašurinn sér į hendur ferš til undirheima og ef allt gengur aš óskum hittir hann žar mįttardżr sem vill gerast vöršur sjśklingsins. Meginmunur į venjulegri persónu og seišmanni er sį aš seišmašurinn starfar ķ nįnum tengslum viš mįttardżr sitt. Seišmašurinn hittir žaš reglulega į feršum sķnum śt śr lķkamanum, leitar rįša hjį žvķ og nżtur ašstošar žess viš aš hjįlpa öšrum viš aš nį sér eftir veikindi og slysfarir. Hvort sem mįttardżriš er ślfur, hlébarši, örn eša snįkur veršur žaš hluti af sįlarlķfi og vilja seišmannsins.

Aflvana Dįdżr lżsir fyrstu kynnum sķnum af mįttardżri į žennan veg: ,,Skyndilega heyrši ég voldugan fugl gjalla og fyrr en varši skellti hann sér į bakiš į mér og snart mig meš śtbreiddum vęngjum. Ég heyrši gjall ķ erni sem yfirgnęfši skręki fjölda annarra fugla. Hann virtist segja viš mig: ,,Vér höfum bešiš eftir yšur. Vér vissum aš žér kęmuš. Nśna eruš žér hérna. Slóš yšar hefst hér og héšan ķ frį munu ętķš fylgja yšur vofa - annaš sjįlf."

Įa, gręnlenskur sęringamašur er bjó viš Hudsonflóa, segir um hjįlparanda sķna:

,,Besti hjįlparandi minn var nafna mķn Įa litla, kvenandi sem bżr nišur į ströndinni. Žegar hśn kom til mķn var eins og žak og veggir fjarlęgšust og sjón mķn skerptist svo aš ég sį žvert ķ gegnum hśsiš, gegnum jöršina og upp ķ himininn. Žaš var Įa sem gęddi mig žessu ljósi og var įvallt reišubśin mér til ašstošar ef ég žurfti į aš halda, žótt hśn vęri ósżnileg. Annar hjįlparandi minn var hįkarl. Dag nokkurn var ég į sjó į hśškeip og žį kom hann syndandi og hvķslaši nafn sitt. Ég var steinhissa žvķ ég hafši aldrei séš hįkarl įšur."

Bandarķski mannfręšingurinn Michael Harner komst ķ kynni viš ašferšir seišmanna hjį Javaró-indķįnum ķ Sušur-Amerķku. Hann hefur nś um įrabil haldiš nįmskeiš vķšs vegar um Bandarķkin og Evrópu sem hann nefnir ,,Leiš seišmannsins". Į žessum nįmskeišum kennir hann ašferšir sem gera fólki kleift aš feršast nišur ķ undirheima og verša sér śti um mįttardżr. Dr. Michael Harner segist vera fullviss um aš mįttardżrin séu raunveruleg. Hann segir jafnframt aš einstaklingar, sem kynnast žeim af eigin raun, komist į sömu skošun, hversu vantrśašir sem žeir eru ķ fyrstu į tilvist žeirra.

Ķ bók sem Harner hefur skrifaš um žetta efni segir hann aš žegar manneskja hafi aflaš sér mįttardżrs lķši henni samstundis betur. Į nęstu dögum finnur hśn smįm saman hvernig aukinn mįttur streymir inn ķ lķkamann. Hann segir ennfremur aš žeir sem verši sér śti um mįttardżr megi ekki sitja aušum höndum og telja sér borgiš. Naušsynlegt er aš varšveita mįttinn meš žvķ aš gera mįttardżriš įnęgt, žvķ žaš gerist vöršur einstaklingsins, ekki ašeins til aš hjįlpa persónunni heldur einnig sjįlfu sér. Hśn öšlast mįtt žess į mešan mįttardżriš hlżtur įnęgjuna af žvķ aš upplifa lķfiš į nżjan leik ķ efnislegu formi. Harner segir aš žaš sé mikilvęgt aš verja nokkrum mķnśtum ķ viku hverri til aš dansa dżriš meš hjįlp kringlu eša trumbu. Manneskja, sem dansar dżr sitt reglulega, hvetur verndaranda sinn til žess aš vera hjį sér. Ef hśn gerir žaš ekki er hętt viš žvķ aš hann staldri ekki lengi viš.

Harner stašhęfir aš einstaklingar, sem dansi dżriš vikulega, haldi viš bjartsżni sinni og orku. Žeir eigi aušveldara meš aš žreyta fangbrögš viš vandamįl daglegs lķfs, verši sjaldan veikir og finnist žeir vera lķkamlega og andlega betur į sig komnir. Harner lętur žess einnig getiš aš žrįtt fyrir gott samband viš mįttardżriš komi aš žvķ fyrr eša sķšar aš verndarandinn yfirgefi persónuna. Hann vex frį henni meš tķmanum. Žį veršur naušsynlegt aš śtvega sér annaš mįttardżr sem vill gerast vöršur einstaklingsins og fylgja honum. Harner segir ennfremur aš žekkt sé aš fólk hafi, eša hafi einhvern tķmann, haft mįttardżr og bśiš viš vernd og mįtt žess įn žess aš vera sér mešvitandi um žaš. Jivaró-indķįnar trśa žvķ sem dęmi aš allir sem nįi sex, sjö eša įtta įra aldri eigi sér hollvętt.

Mįttardżrin eru įvallt sögš góšviljuš, hversu ófrżnileg sem žau annars kunni aš vera. Ķ sumum tilvikum vęri nęr aš tala um verndarengil eša bandamann žvķ žau eru oft lķk mennskum mönnum ķ śtliti.

Sammerkt meš seišmenningu żmissa žjóša eru sjįlfsfórn og žjįningar sem sęringamenn verša stundum aš leggja į sig til aš öšlast mįtt og megin. Ķ Völuspį segir frį žvķ hvernig Óšinn hékk į tré ķ nķu daga og nętur įšur en honum opinberašist leyndardómur rśnanna. Ķ Finnlandi voru vķgslužegar grafnir naktir undir ķs eša hafšir matar- og drykkjarlausir ķ helli vikum saman. Indķįnar Noršur-Amerķku leitušu visku ķ einveru nįttśrunnar. Žeir stóšu naktir į fjallstindum og grįtbįšu Andann mikla um aš veita sér sżn, linntu ekki lįtum fyrr en žeir uršu fyrir vitrun eša fundu nįlęgš mįttardżrs sķns. Nįskylt žessu er śtiseta sem er eins manns athöfn og var notuš hér į landi til aš komast ķ samband viš hulišsverur nįttśrunnar. Jesśs Kristur, sem er einn öflugasti seišmašur sem sögur fara af, fastaši ķ fjörutķu sólarhringa ķ eyšimörkinni. Į Gręnlandi eru žess jafnvel dęmi aš menn hafi kveikt ķ sér ķ žeirri von aš höndla dularmagn seišmannsins.

Ķgjśgarjśk, gręnlenskur sęringarmašur, segir um vķgslu seišmannsins:

,,Sannrar visku er ašeins aš leita fjarri mönnum, ķ órofa einveru, og hennar veršur ašeins aflaš meš žjįningum. Söknušur og kvöl er hiš eina sem getur gefiš mönnum skilning į žvķ sem öšrum er duliš."

Hann fullyršir jafnframt aš enginn verši sęringamašur vegna žess eins aš vilja žaš sjįlfur heldur af žvķ aš dularöfl tilverunnar kjósi hann til žess. Žegar Ķgjśgarjśk var ungur tölušu verur til hans ķ svefni og geršu honum ljóst aš hann hefši veriš śtvalinn til žess aš gerast seišmašur. Ķgjśgarjśk žurfti aš dveljast ķ svelti ķ snjóhśsi ķ žrjįtķu sólarhringa. Žrįtt fyrir nķstingskulda hśkti hann žar nakinn og hugsaši ašeins um Andann mikla og mįttardżriš sem sent yrši til hans ef hann stęšist žessa raun.

Aš sögn seišmanna er markmišiš meš pķslunum dauši eša upplausn į hinu venjulega egói, hinu falska sjįlfi, sem hefur samlagaš sig gersamlega hlutveruleikanum. Kvalirnar framkalla endurfęšingu – vitundarlega endurnżjun – sem gerir seišandanum mögulegt aš skynja baksviš tilverunnar. Samfara endurfęšingunni į sér staš sprenging eša uppljómun hugans. Lķkt og jógar Asķulanda tala žeir um aš gylltur og stundum marglitur geislabaugur myndist ķ kringum höfuš seišmannsins.

Įį, Iglulik-eskimói og sęringarmašur sem įšur hefur veriš vitnaš til, lżsir žessu žannig:

,,Allir sannir sęringamenn verša varir viš birtu ķ lķkamanum, innan ķ höfšinu eša ķ heilanum, eitthvaš sem gerist sem lķkist eldbjarma og gefur hęfileika til aš sjį žaš er öšrum dylst – sjį meš lokušum augum ķ myrkri, skyggnast inn ķ framtķšina og leyndardóma annarra. Ég fann aš ég hafši öšlast žessa dįsamlegu gįfu. Ég gat lęknaš sjśka, flogiš inn į lönd daušra til žess aš leita tżndra sįlna og fariš į fund Hafandans mikla til aš sękja veišidżr. Loks gat ég innt af höndum furšulegustu žrautir, er skyldu sannfęra fólk um yfirnįttśrulega hęfileika mķna."

Nśna starfa nokkur hundruš seišmanna af żmsum ęttbįlkum indķįna viš lękningar og sįlgęslu ķ Bandarķkjunum. Žeir nota żmsar tegundir lękningajurta, kristalla og steina. Jafnframt styšjast žeir viš tugi hjįlparanda sem žeir finna śti ķ nįttśrunni og fį til samstarfs viš sig eftir sérstökum leišum. Mįttardżriš gegnir einnig mikilvęgu hlutverki ķ lękningum alls konar. Žessi mįttaröfl eru birtingarform Andans mikla og įn hans er seišmašurinn lķtils megnugur.

Svarti Elgur af ęttbįlki Óglala-sśa var einn fįrra indķįna er lifšu af fjöldamoršin viš Undaš kné įriš 1890. Hann hélt tryggš viš arfleiš forfešra sinna og starfaši sem gręšari til gamals aldurs.

Svarti Elgur segir um hęfni sķna sem seišmašur:

,,Aušvitaš var žaš ekki ég sem lęknaši. Žaš var mįtturinn frį hinum ašskilda veruleika. Sżnirnar og helgisiširnir höfšu ašeins gert mig lķkan holu sem krafturinn streymdi ķ gegnum til tvķfętlinganna. Žegar ég hélt aš ég gerši žetta sjįlfur lokašist holan og enginn kraftur megnaši lengur aš komast ķ gegn."

Svitahofiš er helgasta vé indķįna Noršur-Amerķku. Notkun žess var įvallt undanfari sólardansins, śtisetu og annarra helgisiša indķįna. Žįtttakendur skrķša į fjórum fótum inn ķ kśpt skinntjaldiš og sitja į hękjum sér ķ kringum eldhitaša steina. Vatni og żmsum jurtum er kastaš meš vissu millibili į steinana į mešan žįtttakendur vegsama allar lķfverur; plöntur, dżr og menn, móšur jörš, föšur himinn og hinn mikla anda – sem er skapari alls og drottinn allra.

Pķpan gegnir einnig mikilvęgu hlutverki ķ trśarlķfi indķįna. Helgi hennar felst ekki ķ hinum efnislega tilbśnaši. Leggur pķpunnar, munnstykki, haus, fjašrir og annar skrautbśnašur eru ašeins tįknmynd žeirrar merkingar er liggur til grundvallar. Ķ augum indķįna er inntak hennar svo vķšfešmt og margžętt aš ęvilöng notkun dugir ekki til aš rįša žaš til fulls. Allar tilraunir til śtskżringa gefa, aš sögn indķįna, ekki annaš en dauft skin af žeim veruleika er hśn stendur fyrir.

Žegar Svarti Elgur ręšir viš bandarķska rithöfundinn John G. Neihardt um lķf sitt og heimsmynd žjóšar sinnar hefur hann frįsögnina į žessum oršum:

,,Sjįšu, ég fylli žessa helgu pķpu meš berki raušs pķlvišar; en įšur en viš reykjum hana veršur žś aš sjį hvernig hśn er gerš og hvaš hśn merkir. Žessir fjórir lindar, er hanga hér į leggnum, eru fjórir hlutar alheimsins. Hiš svarta er fyrir vestur, žar sem žrumuverurnar bśa og senda okkur regn; hiš hvķta fyrir noršur, en žašan kemur hinn mikli hreinsandi vindur; hiš rauša er fyrir austriš, žar sem uppspretta ljóssins er og morgunstjarnan lifir til aš gefa mönnum visku; hiš gula er fyrir sušriš, žašan sprettur sumariš og afliš til vaxtar. En žessir fjórir andar eru einvöršungu einn Andi žegar öll kurl koma til grafar og žessi arnarfjöšur stendur fyrir žann eina ... Er himinhvolfiš ekki fašir og jöršin móšir og eru ekki allar lifandi verur, er hafa fętur eša vęngi eša rętur, börn žeirra ...? Og vegna žess aš hśn merkir allt žetta, og meir en nokkur getur skiliš, er pķpan heilög."

Sólardansinn er ęvaforn helgiathöfn indķįna sem fór fram į mismunandi hįtt eftir žvķ hvaša ęttflokkur įtti ķ hlut. Žaš sem var sammerkt meš žeim öllum var aš hiš helga tré – tré lķfsins – var reist ķ mišju hringsins. Dansarar dönsušu sķšan ķ kringum tréš ķ fjóra sólarhringa samfleytt įn žess aš neyta matar eša drykkjar. Sumir ganga jafnvel lengra og krękja krók ķ brjóst sér og stķga dansinn uns hśšin rifnar af og žeir slķta sig lausa. Į žennan mįta fórnar dansarinn blóši sķnu til sólarinnar. Allan žann tķma, er pķslirnar standa yfir, er blįsiš ķ flautu sem skreytt er meš arnarfjöšur.

Ennžį finnast einstaklingar sem įlķta aš helgisišir af žessu tagi beri vott um ,,frumstęšan hugsunarhįtt" og eigi ekkert skylt viš trśrękni. Ķ Bandarķkjunum er jafnvel til fjölmennur hópur manna sem berst fyrir žvķ aš helgisišir indķįna verši bannašir į nżjan leik. Žetta fólk hefur asklok fyrir himin og er ósįtt viš aš lög, sem bönnušu indķįnum aš iška trś sķna, skuli hafa veriš felld śr gildi. Žess eru dęmi aš félagar ķ žessum samtökum hafi rušst grenjandi inn į helgisamkomur indķįna, meš Biblķuna ķ annarri hendi og skammbyssuna ķ hinni.

Tatanga Mani - eša Gangandi Vķsundi - hefur svaraš žess konar žankagangi (ķ žżšingu Skśla Magnśssonar):

,,Žiš hvķtu mennirnir haldiš aš vér séum ,,skręlingjar". En žér beriš ekkert skynbragš į bęnir vorar. Og žér reyniš heldur ekki aš skilja žęr. Žegar vér kvįšum óš vorn til lofgjöršar sól, tungli eša vindinum žį sögšuš žér bara aš vér tilbęšum hjįguši. En žrįtt fyrir skilningsskort yšar hafiš žér śtskśfaš oss sem fordęmdum sįlum, einungis vegna žess aš vér fluttum bęnir vorar į annan veg en ņér. Vér sįum mįttarverk hins Mikla anda ķ nęstum hverjum hlut; sólinni, mįnanum, trjįnum, vindinum og fjöllunum. Stundum nįlgumst vér hann fyrir mešalgöngu žessara vina vorra. Hvķ var žaš svo afleitt? Ég hygg aš trś vor til hins ęšsta sé sönn og hrein – og aš vér berum til hans einlęgara traust en hvķtu mennirnir sem kallaš hafa oss heišingja ... Vér indķįnar, sem fęšumst og deyjum ķ nįinni snertingu viš nįttśruna og herra hennar, erum ekki börn myrkursins. Var yšur kunnugt um aš tré hefšu mįl? Žau tala hvert til annars og žau myndu įvarpa yšur ef žér gęfuš yšur tóm til aš ljį žeim eyra. Meiniš er – hvķta fólkiš hlustar ekki. Žaš hlustaši aldrei į indķįna svo žaš er borin von aš žaš heyri raddir nįttśrunnar. En ég hef lęrt fjölmargt af trjįnum, stundum varšandi vešriš, stundum dżrin og stundum hinn Mikla anda."